
Kształcenie i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych – przegląd opcji i możliwości*
Każda młoda osoba, bez względu na wyzwania, z jakimi się mierzy, ma prawo do edukacji, która da jej zdobyć wiedzę i umiejętności potrzebne do rozpoczęcia pracy zawodowej. Dotyczy to również osób z niepełnosprawnością (OzN). W poniższym poradniku przedstawiamy różne formy kształcenia i aktywizacji OzN. Nakreślamy, jak tego typu edukacja jest pomocna w zdobyciu niezbędnych kompetencji potrzebnych do rozpoczęcia pracy zawodowej.
Zasadniczo ograniczenia w życiu codziennym można podzielić pod kątem medycznym na dwa rodzaje: niepełnosprawność fizyczną i intelektualną. Stopień i rodzaj, w jaki dany typ niepełnosprawności ogranicza wybór kariery zawodowej, jest całkowicie indywidualny i ma duży wpływ na to, jaką drogę kształcenia zawodowego będzie mogła wybrać osoba z niepełnosprawnością.
Edukacja osób niepełnosprawnych – informacje ogólne
System edukacji w Polsce zapewnia osobom z niepełnosprawnością dostęp do nauki na różnych etapach edukacyjnych, dostosowując ją do ich indywidualnych potrzeb. Rozróżniamy m.in. następujące formy kształcenia:
kształcenie integracyjne: uczniowie z niepełnosprawnością uczą się razem z uczniami pełnosprawnymi w jednej szkole i klasie. Nauczyciele stosują odpowiednie metody i narzędzia dydaktyczne, aby zapewnić wszystkim uczniom równe szanse edukacyjne.
kształcenie specjalne: uczniowie z niepełnosprawnością uczą się w szkołach lub oddziałach specjalnych, dostosowanych do ich specyficznych potrzeb edukacyjnych. Szkoły te zapewniają odpowiednią infrastrukturę, kadrę pedagogiczną i indywidualne programy nauczania.
indywidualne nauczanie: w niektórych przypadkach, gdy uczeń nie może uczęszczać do szkoły ze względu na stan zdrowia lub inne bariery, możliwe jest zorganizowanie dla niego indywidualnego nauczania w domu.
To, jaka forma edukacji będzie odpowiednia dla dziecka lub młodej osoby jest ustalane w wyniku szeregu badań. Na ich podstawie wydawane jest orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. W zależności od stopnia niepełnosprawności cele edukacji OzN są ustalane indywidualnie. W przypadku osób o niższym stopniu niepełnosprawności nadrzędnym celem jest osiągnięcie samodzielności, która pozwoli na podjęcie pracy zarobkowej i w miarę autonomiczne funkcjonowanie.
Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych – typy szkół i oferta
W Polsce istnieje wiele szkół zawodowych dla osób z niepełnosprawnością. Dostępne są różne rodzaje placówek edukacyjnych, w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Szkoły zawodowe specjalne to szkoły publiczne, które kształcą młodzież z niepełnosprawnościami w różnych zawodach. Ich celem jest przygotowanie uczniów do samodzielnego życia i pracy, a także do dalszej edukacji.
Podobnie jak w przypadku szkoły podstawowej rekrutacja do szkół zawodowych specjalnych odbywa się na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Jest ono wystawiane przez zespoły orzekające działające w poradniach psychologiczno-pedagogicznych.
Szkoły zawodowe specjalne
Dla młodzieży z niepełnosprawnością, która ukończyła szkołę podstawową dostępne są następujące rodzaje szkół zawodowych specjalnych:
Branżowe Szkoły I Stopnia Specjalne: kształcą uczniów w zawodach dostosowanych do ich możliwości psychofizycznych. Nauka trwa trzy lata i kończy się egzaminem zawodowym.
Technika Specjalne: kształcą uczniów w różnych zawodach. Nauka prowadzona jest w trybie 4-letnim i kończy się egzaminem maturalnym oraz egzaminem zawodowym.
Oba typy szkół zapewniają uczniom zgodnie z potrzebami dodatkowe wsparcie, takie jak:
zajęcia rewalidacyjne
terapia logopedyczna, pedagogiczna i psychologiczna
indywidualne dostosowanie programów nauczania
pomoc nauczyciela wspomagającego
dostęp do specjalistycznego sprzętu.
Szkoła specjalna przysposabiająca do pracy
Szkoły przysposabiające do pracy (PDP) oferują edukację osób z niepełnosprawnością umysłową w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz osoby z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Nauka w tego typu placówce trwa trzy lata, a kontynuacja nauczania nie jest przewidziana.
Szkoła PDP oferuje szereg różnych zajęć, tj.
zajęcia edukacyjne:
funkcjonowanie osobiste i społeczne
zajęcia rozwijające komunikowanie się
zajęcia kształtujące kreatywność
przysposobienie do pracy
wychowanie fizyczne
etyka
zajęcia rewalidacyjne.
Rewalidacja to działania mające na celu usunięcie lub złagodzenie skutków niepełnosprawności oraz przygotowanie osoby z niepełnosprawnością do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. Obejmuje ona szeroki zakres działań, takich jak: terapia, zajęcia edukacyjne oraz wsparcie specjalistów dla OzN i jej rodziny.
Kształcenie w szkole PDP ma na celu m.in. rozwijanie zaradności oraz postawy ciekawości i otwartości uczniów. Dzięki wspieraniu autonomii i doskonaleniu kompetencji społecznych oraz zawodowych, mają oni szansę na osiągnięcie niezależności życiowej.
Ukończenie szkoły PDP nie daje możliwości kontynuowania nauki w szkole policealnej. Jej absolwenci mogą ubiegać się o przyjęcie do:
środowiskowych domów samopomocy.

Oferta edukacyjna zawodowych szkół specjalnych
Szkoły zawodowe specjalne oferują szeroki wachlarz zawodów, dostosowany do różnych rodzajów i stopni niepełnosprawności. Oto niektóre z branż oraz zawody, w których mogą pracować uczniowie takich szkół:
gastronomia: kucharz małej gastronomii
handel: sprzedawca
ogrodnictwo: florysta, ogrodnik
moda: pracownik pomocniczy krawca, krawiec
drewno-meblarstwo: pracownik pomocniczy stolarza, stolarz, koszykarz-plecionkarz
branża motoryzacyjna: mechanik pojazdów samochodowych
fryzjersko-kosmetyczna: asystent fryzjera, fryzjer, kosmetyczka
elektryczno-elektroniczna: elektryk
teleinformatyczna: informatyk.
Coraz częściej poszukuje się OzN również do pracy zdalnej. Jest to często duże ułatwienie zwłaszcza dla osób z dysfunkcją ruchu. Dzięki temu nie muszą zmagać z codziennym pokonywaniem barier architektonicznych i mogą podjąć pracę w dostosowanym do siebie otoczeniu.
Przy wyborze szkoły zawodowej dla osoby z niepełnosprawnością ważne jest, aby:
dokładnie sprawdzić ofertę edukacyjną danej szkoły i wybrać zawód dostosowany do zainteresowań i możliwości psychofizycznych ucznia
zweryfikować, czy szkoła posiada odpowiednią infrastrukturę i kadrę pedagogiczną do kształcenia uczniów z daną dysfunkcją
skontaktować się ze szkołą i zapytać o szczegóły dotyczące procesu rekrutacji oraz wsparcia oferowanego uczniom niepełnosprawnym w konkretnym obszarze.
Koszty kształcenia uczniów z niepełnosprawnością pokrywane są z budżetu państwa. Dodatkowo OzN mogą również ubiegać się o stypendia i inne formy dofinansowania. Niestety problemem edukacji dla osób z niepełnosprawnościami jest jej dostępność w małych miejscowościach i na terenach wiejskich. Powoduje to duże wykluczenie takich osób oraz ich mniejsze szanse na osiągnięcie samodzielności w życiu i pracy.
Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych
Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnością to kompleksowy proces mający na celu zwiększenie ich szans na znalezienie i utrzymanie satysfakcjonującej pracy. Obejmuje on szereg działań, tj. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, kształcenie i szkolenie oraz wsparcie w zatrudnieniu. Instytucje zajmujące się aktywizacją zawodową pomagają w znalezieniu odpowiedniej pracy oraz kontaktują się z pracodawcami w celu promowania zatrudnienia osób z dysfunkcjami. Często też tego typu organizacje pomagają pracodawcom w dostosowaniu stanowiska pracy do potrzeb OzN oraz dofinansowują wynagrodzenie takiego pracownika.
Kto zajmuje się aktywizacją zawodową osób niepełnosprawnych?
W Polsce działa szereg różnych instytucji i organizacji zajmujących się wsparciem w pracy zawodowej OzN. Należą do nich m.in.:
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON):
Jest główną instytucją odpowiedzialną za aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych w Polsce. PFRON realizuje swoje zadania poprzez dofinansowanie programów i działań na rzecz osób niepełnosprawnych, w tym:
staże: dofinansowanie staży dla OzN u pracodawców
szkolenia: pomoc w dofinansowaniu szkoleń dla osób, które chcą zdobyć nowe kwalifikacje zawodowe
dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej: wspieranie finansowe osób, które zamierzają rozpocząć prowadzenie własnej działalności gospodarczej
wsparcie w tworzeniu i prowadzeniu Zakładów Aktywności Zawodowej (ZAZ), w których zatrudnione są OzN, które ze względu na swój stan zdrowia nie mogą pracować na otwartym rynku pracy.
Powiatowe Urzędy Pracy (PUP):
Pośredniczą w znalezieniu pracy dla osób niepełnosprawnych oraz organizują targi pracy. Dzięki współpracy z pracodawcami promują zatrudnienie OzN.
Organizacje pozarządowe:
Realizują różnorodne programy i działania na rzecz aktywizacji zawodowej OzN. Prowadzą także doradztwo zawodowe i organizują szkolenia oraz kursy dla osób z niepełnosprawnością. Wspierają je w zakładaniu własnej działalności gospodarczej.

Zakłady Aktywności Zawodowej dla osób niepełnosprawnych (ZAZ)
Celem Zakładu Aktywności Zawodowej (ZAZ) jest zatrudnienie osób z niepełnosprawnością – przede wszystkim w stopniu znacznym lub umiarkowanym, u których stwierdzono autyzm, niepełnosprawność intelektualną lub chorobę psychiczną. ZAZ zapewnia osobom z niepełnosprawnością stabilne i chronione środowiska pracy oraz jest w stanie dostosować stanowisko pracy do potrzeb i możliwości OzN.
W Zakładzie Aktywności Zawodowej dla osób niepełnosprawnych oferowane są szkolenia i dba się o rozwój zawodowy OzN, a także wspiera w codziennym życiu i integracja społecznej.
ZAZ-y oferują swoim pracownikom:
umowę o pracę w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy
wynagrodzenie adekwatne do kwalifikacji i wykonywanej pracy
opiekę psychologiczną i pedagogiczną
rehabilitację zawodową i społeczną.
Zakłady Aktywności Zawodowej są ważnym elementem systemu aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością. Pozwalają im one na zdobycie umiejętności zawodowych, doświadczenia pracy i usamodzielnienie się.
Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ)
Osoby, które (jeszcze) nie są zdolne do podjęcia pracy, mogą brać udział w Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ). Są to publiczne placówki, które oferują osobom z niepełnosprawnością aktywne wspomaganie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej. W ramach działań WTZ prowadzone są zajęcia terapeutyczne i rehabilitacyjne. Ich celem jest rozwijanie umiejętności manualnych i społecznych, przygotowanie do samodzielnego życia oraz integracja ze społeczeństwem.
W Warsztatach Terapii Zajęciowej mogą uczestniczyć osoby, które mają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, zgłoszą się do wybranej placówki, złożą odpowiedni wniosek i przejdą kwalifikacje.
Podsumowanie: kształcenie i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych to szansa na osiągnięcie niezależności i samodzielności
Istnieje wiele powodów, dla których warto intensywnie kształcić zawodowo i aktywizować osoby z niepełnosprawnością. Przynosi to wymierne korzyści dla OzN, ich rodzin, ale także pracodawców oraz całego społeczeństwa. Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych odbywa się w różnego rodzaju szkołach i placówkach. Także formy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych są urozmaicone i dostosowane do rodzaju i stopnia dysfunkcji. Niestety zwłaszcza w mniejszych miejscowościach i na terenach wiejskich zarówno edukacja osób niepełnosprawnych, jak i ich aktywizacja zawodowa to wyzwanie, ale także szansa na stworzenie bardziej sprawiedliwego i inkluzywnego społeczeństwa.
* Informacje zawarte w tym artykule na temat zawodów technicznych i rzemieślniczych są ogólne i mają za zadanie ułatwić orientację na rynku pracy. Nie opisują one jednak procesów kształcenia i stanowisk w C&A.
______________________________________________
Źródła
https://www.pfron.org.pl/
(dostęp 22.02.2024)
https://www.aps.edu.pl/media/3404597/52_eziu_4-2019_te_wardza%C5%82a.pdf
(dostęp 22.02.2024)
https://niepelnosprawni.slaskie.pl/content/1311153405
(dostęp 22.02.2024)
https://repozytorium.kul.pl/server/api/core/bitstreams/7a317a7a-48b8-4d78-baa1-e2029a1cd43e/content
(dostęp 22.02.2024)
https://epedagogika.pl/uczniowie-z-orzeczeniem/uczen-z-autyzmem-i-niepelnosprawnoscia-intelektualna-w-stopniu-lekkim-w-szkole-przysposabiajacej-do-pracy-3996.html
(dostęp 22.02.2024)
https://podstawaprogramowa.pl/Szkola-specjalna-przysposabiajaca-do-pracy
(dostęp 22.02.2024)
Źródła zdjęć w kolejności chronologicznej w tekście
Zdjęcie tytułowe: iStock.com/Carlos Duarte
1. zdjęcie w tekście: iStock.com/Halfpoint
2. zdjęcie w tekście: iStock.com/SeventyFour
3. zdjęcie w tekście: iStock.com/jacoblund